Sabahları yorgun kalkıyor, saçlarınız normalden fazla dökülüyor, gün içinde odaklanmakta zorlanıyor ve kendinizi sürekli halsiz mi hissediyorsunuz? Tüm bu belirtiler vücudunuzda demir eksikliği olabileceğinin bir işareti olabilir. Demir, sadece kansızlığı (anemiyi) engellemek için değil, bağışıklık sisteminden tiroid hormonlarına kadar çok geniş bir biyolojik işleyişte görev alan temel bir mineraldir.

Demir Vücudumuzda Ne İşe Yarar?

Demir, insan vücudunda yaklaşık 2 ila 5 gram arasında bulunur ve bunun %65’i kırmızı kan hücrelerinde (eritrositlerde) hemoglobin olarak yer alır. Demir, özellikle:

  • Oksijen taşıma (Hemoglobin, Myoglobin)
  • Enerji üretimi (sitokromlar ve enzim sistemleri)
  • Bağışıklık fonksiyonları
  • Tiroid hormon sentezi (TPO enzimi)
  • Hücre içi oksidatif stres dengesi (katalaz, GSHpx gibi antioksidan enzimler)

gibi yaşamsal işlevlerde rol oynar.

Gıdalarda Hangi Tür Demir Bulunur?

Demir iki farklı formda besinlerde yer alır:

  1. Hem Demir (Hayvansal kaynaklar)
  • Emilimi yüksektir (%25’e kadar).
  • Kırmızı et, tavuk, balık, yumurta gibi gıdalarda bulunur.
  1. Non-Hem Demir (Bitkisel kaynaklar)
  • Emilimi daha düşüktür (%3-20).
  • Ispanak, baklagiller, kuru kayısı, bezelye, yeşil yapraklı sebzeler, ceviz,badem,kuru üzüm, katkılı tahıl ürünleri gibi gıdalarda bulunur.

Demir Emilimini Artıran ve Azaltan Faktörler

Emilimi Artıranlar:

  • C vitamini, sitrik asit, laktik asit gibi asidik bileşikler
  • Et-tavuk-balık tüketimi (hem demir kaynakları)
  • Fruktoz ve sorbitol gibi bazı şekerler
  • Musin (mide mukozasında salgılanan protein)

Emilimi Azaltanlar:

  • Yetersiz mide asidi (örneğin PPI ilaçları kullananlarda)
  • Polifenoller (çay, kahve, kakao, bazı meyveler)
  • Kalsiyum, çinko ve manganez takviyeleri
  • Fitik asit (baklagiller, tahıllar)
  • Oksalat (ıspanak, pazı, çikolata gibi gıdalar)
  • Emilim bozuklukları: Çölyak, SIBO, bariyatrik cerrahi

Demir Emilimini Bozan İlaçlar

Bazı ilaçlar demirle etkileşerek emilimini azaltır. Demir takviyesi bu ilaçlardan en az 2 saat önce veya sonra alınmalıdır:

  • Antasitler
  • Tetrasiklinler
  • Quinolon grubu antibiyotikler
  • Levodopa

Bifosfonatlar

Tiroid hormon ilaçları ( demir ile aynı öğünde almayınız, aynı zamanda tiroid ilacının da emilimini bozar)

Demirle birlikte kalsiyum,çinko,manganez almayınız

Demir Kaybının veya İhtiyacının Arttığı Durumlar

  • Adet dönemi: Ortalama 35-80 ml kan kaybıyla 17-40 mg demir kaybı olur.
  • Hamilelik ve emzirme: Artan demir ihtiyacı
  • Ergenlik: Hızlı büyüme ve gelişme dönemleri
  • Doğurgan çağdaki kadınlar

Demir Eksikliği Anemisinin Belirtileri

  • Halsizlik, eforla çabuk yorulma
  • Nefes darlığı
  • Baş dönmesi ve baş ağrısı
  • Soluk cilt
  • Saç dökülmesi
  • Soğuğa tahammülsüzlük
  • Tırnaklarda kaşıklaşma
  • Kalp çarpıntısı (taşikardi)

Günlük Demir İhtiyacı Ne Kadardır?

7-12 aylık bebeklik döneminde 11 mg/gün

1-3 yaş arası 7 mg/gün 

19-50 yaş arası erkeklerde 8 mg/gün, Kadınlarda 18 mg/gün, Gebelikte 27 mg/gün, Emzirme döneminde 9-100 mg/gün 

Laboratuvar Değerleriyle Demir Eksikliği 

 Ferritin demir deposudur. Demir eksikliğinde önce depo azalmaya başlar.(demir eksikliği). Bu durum devam ederse kemik iliğinde kan yapılamayacağından kansızlık(anemi) oluşur. 

  • Ferritin <30 → Demir eksikliği
  • Ferritin >80-100 → Genellikle yeterli seviye

-HGB erkeklerde 13 gr/dL’nin , gebe olmayan kadınlarda 12 gr/dL’nin altına düşerse anemi vardır denir.

Tam Kan Sayımı Parametreleri:

  • MCV (Ortalama Eritrosit Hacmi): Düşük
  • MCH (Ortalama Hb Miktarı): Düşük
  • MCHC (Ortalama Hb Konsantrasyonu): Düşük

Bu tablo hipokrom mikrositer anemi olarak adlandırılır.

Hepsidin: Demir Dengesinin Anahtarı

Hepsidin, karaciğer tarafından sentezlenen bir hormondur ve demir emilimini düzenler.

  • İltihap (özellikle IL-6 artışı) → Hepsidin artar → Demir emilimi azalır
  • Demir ihtiyacı artarsa → Hepsidin azalır → Emilim artar

Demir depoları dolduğunda → Hepsidin artar → Emilim kısıtlanır

Demir takviyesi alındığında hepsidin düzeyi geçici olarak artar. Her gün alınan demir, sürekli yüksek hepsidin seviyesine neden olabilir ve bu da bağırsaktan demir emilimini baskılar. Bu nedenle:

Alternatif günlerde demir takviyesi almanın, hepsidin düzeylerini kontrol altında tutarak emilimi artırabileceği önerilmektedir. 2017 yılında yapılan randomize kontrollü bir çalışmada, demir eksikliği olan kadınlara 60 mg demir takviyesi verildiğinde, alternatif günlerde alınan takviyelerin, ardışık günlerde alınanlara göre daha yüksek demir emilimi sağladığı bulunmuştur. (Örn gün aşırı)  (Moretti et al., 2017)

Demir Takviyesi: Ağızdan mı, Damardan mı?

  1. Oral Demir (PO) Tedavisi:
  • Erişkin doz: Günde 100-200 mg elemental demir
  • Çocuklarda: 3-6 mg/kg
  • Tedavi süresi: Genellikle 3-12 ay
  • Yan etkiler: Bulantı, kabızlık, ağızda metalik tat, siyah dışkı
  1. Parenteral (IV) Demir Kullanımı Gerekli Olduğunda:
  • Emilim bozukluğu (Çölyak, gastrektomi, bariyatrik cerrahi)
  • Ağır anemi
  • Oral tedaviye uyumsuzluk
  • Kemoterapi, kolorektal kanser, inflamatuvar bağırsak hastalıkları
  • Kronik böbrek yetmezliği, diyaliz

Doğum öncesi veya sonrası dönem

Anemisi Olmadan da Demir Eksikliği Olabilir mi?

Evet. Bu durum “non-anemik demir eksikliği” olarak adlandırılır. Ferritin düşüklüğü olan bireylerde, hemoglobin normal olsa bile:

  • Halsizlik
  • Odaklanma bozukluğu
  • Huzursuz bacak sendromu
  • Tiroid fonksiyon bozuklukları

gibi şikayetler gözlemlenebilir.

Araştırmalar, ferritin <50 mcg/L olan bireylerde 3 aylık oral demir tedavisiyle halsizlik şikayetlerinin anlamlı düzeyde azaldığını göstermektedir.

Demir Eksikliği ve Tiroid Fonksiyonu Arasındaki Bağlantı

  • Tiroid hormon yapımında görevli TPO (Tiroid Peroksidaz) enzimi, heme bağımlıdır.
  • Demir eksikliği olan bireylerde:
  • TRH’a TSH yanıtı azalır
  • T3/T4 oranı düşer
  • T3’ün hücre içi etkisi azalır

İyot eksikliğine bağlı guatr problemi olan bireylerde demir eksikliği de varsa, iyot tedavisi etkisiz kalabilir.

Öneriler

Demir eksikliği, sadece kansızlık değil; bağışıklık, tiroid fonksiyonları, zihinsel performans ve genel yaşam kalitesini etkileyen çok boyutlu bir sorundur.

  • Belirtileriniz varsa, sadece hemoglobine değil ferritin düzeyinize de baktırın.
  • Kahve/çay gibi içecekleri ana öğünlerle değil, sonrasında için.
  • C vitamini demir emilimini artırır.
  • Demir eksikliği tiroidi ve ruh halini bile etkileyebilir; bu durum ihmal edilmemelidir.
  • Gerekli durumlarda doktorunuza danışarak damardan demir desteği almaktan çekinmeyin; bilimsel verilerle desteklenmektedir.